Samenwerking en coöperaties in de korte keten in Wallonië

De eerste stop was de collectieve boerderij Jardins d’Arthey. Jardins d’Arthey ontstond in 2016, met een startkapitaal samengebracht door de initiatiefnemers en hun netwerk, aangevuld met een Waalse subsidie. Het is een collectieve bio-boerderij met drie pijlers: sociale cohesie, agro-ecologie en plattelandstoerisme. 

In de praktijk betekent dit dat verschillende mensen een zelfstandige activiteit opnemen, in collectief verband. Zo bakt Camille brood en staat Sébastien in voor de tuinbouw. Anderen organiseren een eetbare plantenfestival, voorzien gastenkamers, integreren personen met een handicap in de activiteiten etc. 

Hoewel ze elk zelfstandig werken, zitten ze samen in één juridische structuur, een coöperatie, die via een analytische boekhouding de inkomsten en uitgaven van de verschillende deelactiviteiten gescheiden in kaart brengt, zodat de rendabiliteit van elke deelactiviteit op zich kan worden opgevolgd. Dit vereenvoudigt de administratieve last voor ieder en zorgt voor een samenhang en verbinding tussen de verschillende projecten. 

In de schuur (La Grange) is een hoevewinkel waar zowel eigen producten als die van andere producenten van Paysans-Artisans worden verkocht. Camille (bakkerij) en Sébastien (tuinbouw) leveren ook een belangrijk deel van hun productie via Paysans-Artisans aan de andere afzetkanalen in de regio (zie verder). Die bestellingen zijn vaak grotere volumes dan wat ze op de eigen boerderij verkopen. Aangezien de verkoopprijs aan de consument (die ze zelf bepalen) in beide gevallen dezelfde is, maar Paysans-Artisans nog een marge neemt op de omzet, die via hen verloopt, is de marge op die afzet voor Camille en Sébastien lager. De efficiëntie van de grotere volumes compenseert dit echter. 

Momenteel heeft Jardins d’Arthey een huurovereenkomst met de eigenaar van het domein van 8 jaar, die afloopt in 2025. Of het collectief op deze locatie kan blijven is onzeker. Daarom kijken ze nu al samen met Terre en Vue - de Waalse tegenhanger van De Landgenoten -  of ze op een andere locatie een boerderij kunnen kopen om hun activiteiten op lange termijn verder te zetten. 

Tijdens de middagpauze met maaltijd verzorgd door Paysans-Artisans werd door Brecht Goussy, één van de boeren van de BoerEnCompagnie uitleg gegeven over hun coöperatief model.

Ontstaan vanuit 2 aparte groenten-CSA’s (Community Shared Agriculture) rond de Abdij van Park in Heverlee, werd de BoerEnCompagnie opgericht als coöperatie met als doel een gemengde bio-boerderij uit te baten met zowel groenteteelt, akkerbouw als melkveehouderij en de bijhorende verwerking van graan (eigen molen) en zuivel (eigen melkverwerking). De verschillende meewerkende boeren en de verschillende bedrijfstakken ondersteunen elkaar, waardoor ook de veehouderij, die nog niet rendabel is, mogelijk wordt gemaakt. De BoerEnCompagnie bewerkt in totaal ong 30 ha op gronden die in eigendom zijn van De Landgenoten, stad Leuven (abdijgronden) en privé-eigenaars (pacht). Streefdoel van de coöperatie is o.a. om zowel het vastgoed als de bedrijfsuitbating overdraagbaar te maken naar de volgende generatie. 

In de regio rond Namen, in een gebied dat 10 gemeenten en ongeveer 200.000 inwoners omvat, werd in 2013 Paysans-Artisans opgericht. Het is een coöperatie van producenten en consumenten. Ze zijn gehuisvest naast het station van Floreffe in een distributiecentrum dat nog in volle uitbreiding is.

Paysans-Artisans is actief op 3 terreinen: economisch, sociaal en cultureel.

1. Ze verbinden kleine boeren en ambachtslieden met plaatselijke consumenten door hun producten lokaal te vermarkten via eigen winkels, een webshop en B2B (hoevewinkels, horeca, grootkeukens, verwerkers, …). De producent bepaalt de prijs aan de eindgebruiker; van die prijs wordt 20 % marge afgehouden voor de werking van Paysans-Artisans bij verkoop via de webshop & depots en 30 % bij verkoop via de eigen winkels en de B2B-kanalen.

2. Ze werken aan sociale cohesie en stabiliteit door op diverse vlakken samenwerking en overleg te organiseren in de vorm van teelt- en prijsafspraken onder de producenten, dmv logistieke steun en door het opzetten van werkgeversgroeperingen, waarin ze de krachten bundelen bij het aanwerven van werknemers. Zo kunnen producenten flexibel arbeid inzetten én wordt tegelijk aan de werknemer een vast en stabiel contract aangeboden. Bijzonder aan de werking van Paysans-Artisans is ook dat zowel bio-producenten als niet-bio-gecertificeerde ambachtelijke producenten binnen dezelfde coöperatie samen werken met als gezamenlijk doel een lokale, duurzame en faire korte keten. Voor beide segmenten gelden wel andere prijszettingen.

3. Tot slot is er ook het culturele luik: wekelijks op vrijdag is er een restaurant met ontmoetingskansen en regelmatig organiseren ze debatten of een filmavond (volkshogeschool).

Een belangrijk doel van Paysans-Artisans is tevens om het platteland leefbaar te houden, de samenhorigheid te bevorderen en ambachten weer te valoriseren. Zo brengen ze buurtwinkels terug naar de dorpen. Een slager zien ze als een echt ambacht; iemand die kennis heeft vanaf het uitkiezen van het dier tot en met het versnijden. Een bakker zien ze als iemand die ook zelf bewuste keuzes maakt welk graan hij verbakt en hoe dat graan vermalen wordt. Paysans-Artisans focust zich bewust enkel op deze regio rond Namen; daarnaast inspireren ze graag initiatieven in andere regio’s.

Het succes van hun project wijzen ze toe aan meerdere factoren:

• De tijd is er rijp voor; een groeiende groep consumenten wil kwaliteitsvolle, lokale voeding aan een eerlijke prijs.
• Doordat de coöperatie gestart is met een 20-tal producenten en een 100-tal consumenten was er meteen voldoende volume om efficiënt te werken.
• Er is van bij de start gewerkt vanuit een pragmatische houding van ondernemers die geen eindeloze filosofische gesprekken wilden, maar praktische oplossingen vanuit een coherentie visie.
• De streek rond Namen kent nog een vrij gemengd landbouwkarakter. Diverse types landbouwbedrijven (groenten, akkerbouw, veehouderij) komen hier nog voor en kunnen dus een divers aanbod leveren.
• De streek rond Namen is niet zo dicht bevolkt maar is wel redelijk welgesteld.

Een grote uitdaging wordt gevormd door de toenemende “korte-keten-profilering” van supermarkten die ook ‘lokale’ producten verkopen; echter zonder de engagementen, doelstellingen en afspraken die eigen zijn aan de werking van Paysans-Artisans, waaronder o.a. prijsautonomie, inspraak en lange termijn afspraken voor de producenten. De supermarkten misleiden op dit vlak de consument en P-A wil in de toekomst zeer duidelijk dit verschil publiek communiceren.

Het benodigde kapitaal heeft Paysans-Artisans opgehaald bij de aandeelhouders / coöperanten: de ongeveer 800 producenten en consumenten, die elk tussen de € 1000 en € 5000  hebben ingelegd voor een gezamenlijk kapitaal van ong € 1.000.000. Daarnaast kregen ze steun via ‘W.alter’ een publieke investeringsmaatschappij van de Waalse overheid voor coöperatieve projecten, die naast opstartsteun ook elke opgehaalde euro van de burger verdubbelt door een mede-financiering van 5 jaar met afbouw tussen het 6e en 10e jaar. De overige financiering (o.a. voor het toekomstige nieuwe gebouw van 600 m²) gebeurt via een banklening bij Triodos Bank. 

Enkele cijfers over Paysans-Artisans

• een gebied van 10 gemeenten met ong 200.000 inwoners
• bij de start: 20 producenten en 100-tal burgers; vandaag: 
  • ruim 800 coöperanten: 120 producenten en 700-tal burgers
  • 44 werknemers: 35 in vaste dienst + 9 mensen in sociale tewerkstelling
  • 450-tal vrijwilligers
  • 18 afhaalpunten voor online bestellingen
  • 8 eigen buurtwinkels
• omzet: 
  • 30.000-35.000 euro/week via online bestellingen (500 bestellingen/week)
  • 70.000-80.000 euro/week via de 8 eigen winkels
  • 45.000 euro/week via B2B verkoop (hoevewinkels, traiteurs, restaurants…)

Totaal ongeveer 150.000 €/week omzet = ong 7.500.000 €/jaar

Vanuit Paysans Artisans groeide Collectif 5C. Een netwerk van ondertussen 38 coöperaties die in Wallonië & Brussel (en ook 1 in Vlaanderen) aan distributie doen in de korte keten. Het doel van het collectief is om onder elkaar kennis uit te wisselen, samenwerkingen te stimuleren, gedeelde ICT-toepassingen te ontwikkelen (bestel-, distributie- en webshop-systemen), maatschappelijke verandering te stimuleren en om de korte-ketensector te vertegenwoordigen tov de overheid.

Heel concreet verzamelen ze bijvoorbeeld de uitdagingen van kleine producenten ten aanzien van de regelgeving vanuit het FAVV (Federaal Voedselagentschap), die vaak veel te sterk is gericht op grote verwerkers en geen rekening houdt met de specificiteit van kleinschalige verwerkingseenheden. Door hierover gegroepeerd en in samenspraak met het Vlaamse Steunpunt Korte Keten te onderhandelen met het FAVV wordt gewerkt aan een meer haalbare regelgeving voor de korte keten in België. 

Via het magazine “Tchak!” brengt 5C ook kritische journalistiek over de ontwikkelingen op het vlak van landbouw en voeding, zowel lokaal als mondiaal.  

Recent richtte Paysans-Artisans La Fabrique Circuit Court op, dit op vraag van de betrokken producenten. Op het industrieterrein van Rhisnes ten Noorden van Namen ontwikkelden ze in volledig nieuwe gebouwen een gezamenlijke hub voor de verwerking van lokale producten. Door verschillende entiteiten in één gebouw te bundelen werden heel wat kosten bespaard en allerlei administratieve verplichtingen vereenvoudigd. Het gaat om een globale investering van ong € 5.000.000. Het idee ontstond toen een klein pluimveeslachthuis in de regio sloot, en de kippenboeren nergens anders meer terecht konden.

Ondertussen telt de hub 9 ondernemingen:

• De coöperatieve pluimveeslachterij (max capaciteit van 500 kippen/dag)
• Een atelier voor het versnijden en verpakken van vlees
• Een coöperatieve groenten-snijderij om groenten te wassen, versnijden & verpakken
• Een coöperatieve groentenverwerkingslijn om groenten in te maken in bokalen
• Een coöperatieve bokalen-wasserij
• Een ijs-atelier
• Een honing-atelier
• Een sap-perserij
• Een traiteur 

Alle 9 hebben geïnvesteerd in hun eigen faciliteiten en een deel van de gemeenschappelijke investeringskosten, mede ondersteund door een subsidie van de Waalse overheid. 

Ook hier is er een werkgeversgroepering aanwezig: 8 mensen zijn aangenomen via deze groepering, die bij de verschillende ondernemingen flexibel tewerkgesteld kunnen worden.

Tussendoor bezochten we ook de nieuwe distributiehal van Ethiquable-Benelux. Zij hadden hun distributiecentrum vroeger in Waremme bij Luik, maar verhuisden mee met het project van 5C en La Fabrique Circuit Court naar de nieuwe gebouwen op het industrieterrein van Rhisnes.

Zij maken deel uit van het internationaal netwerk van coöperaties van Ethiquable met o.a. een grote afdeling in Frankrijk. Zij nemen rechtstreeks producten af bij coöperaties van kleine boeren (1 tot 3 ha) in het zuiden.

Ze betalen beduidend hogere prijzen dan de ‘gewone’ fair-trade labels (tot dubbel zoveel) opdat de lokale boeren zouden kunnen investeren in de eerste verwerking van hun producten waardoor ze een hogere meerwaarde kunnen realiseren ter plaatse. Ook ondersteunen ze lokale vorming, kwaliteitscontrole en logistiek.

Hun grootste omzet realiseren ze in cacao-producten; daarnaast ook koffie, thee, kruiden en verwerkt exotisch fruit. Als één van de enige fairtrade distributeurs in Europa heeft Ethiquable een eigen chocoladefabriek gebouwd (in Frankrijk) om ook de verwerking hier tot chocolade in eigen beheer te kunnen houden en zo de kortst mogelijke keten te bewaren.

Alle producten van Ethiquable zijn zowel bio als fairtrade en worden verdeeld via zowel gespecialiseerde biowinkels als supermarkten. Voor de biowinkels wordt een apart assortiment ontwikkeld onder een andere merknaam zodat het verschil met het assortiment van de supermarkten zichtbaar is, maar 30 % van beide assortimenten zijn dezelfde producten. De verkoopprijs aan gespecialiseerde biowinkels en supermarkten is dezelfde; de marge in de kleinhandel kan wel onderling verschillen.

We kunnen terugblikken op een bijzonder inspirerende studiereis die oproept om ook in Vlaanderen werk te maken van meer samenwerking in de korte keten, gebaseerd op een combinatie van een sterke visie, pragmatisch ondernemerschap en overheidssteun.

Geert Iserbyt (Landwijzer) en Karolien Burvenich (Wervel) - februari 2022